4 współczesne zagrożenia wychowawcze, których musimy być świadomi

Przemiany społeczno-gospodarcze ostatniego dziesięciolecia spowodowały zmiany w wielu sferach ludzkiego życia. Nowa sytuacja ustrojowa sprzyja wzrostowi dochodów osób zaradnych, aktywnych i wykształconych, natomiast słabszym, zagubionym i niewykształconym pozwala jedynie na zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb. Zmienione warunki ekonomiczno-zawodowe spowodowały konieczność dokonywania nowych wyborów i zmianę zachowań.

Rodzina a praca

Ludzie aktywni dzięki swojej innowacyjności i ciężkiej pracy mają możliwość podniesienia standardu swojego życia i życia najbliższych. W wielu przypadkach dzieje się to kosztem czasu i uwagi poświęcanej rodzinie, współmałżonkowi, dzieciom, sobie. Jednocześnie obniża się poziom życia ludzi biernych, zrezygnowanych, przytłoczonych rzeczywistością. Takie sytuacje są źródłem napięć i zagubienia, powodują niepewność jutra i zaburzenia w poczuciu bezpieczeństwa.

„Płynna nowoczesność”

Według Zygmunta Baumana żyjemy dzisiaj w czasach „płynnej nowoczesności”. Jest to pojęcie określające grupę zjawisk społecznych, które charakteryzują cywilizację przełomu XX i XXI wieku. Źródłem, z którego wypływa płynna nowoczesność, są społeczno-gospodarcze przemiany, które zaszły w kulturze zachodniej w drugiej połowie XX wieku – przede wszystkim postęp technologiczny, telekomunikacyjny i transportowy. Rdzeniem płynnej nowoczesności jest brak zakotwiczenia (tożsamości, wartości, kapitału) oraz nieobecność granic (konsumpcyjnych, geopolitycznych, handlowych, komunikacyjnych). Płynną nowoczesność można ująć w trzech podstawowych kategoriach: zmienność, względność, pluralizm. Wielu badaczy wśród cech typowych dla ludzi końca XX wieku wymienia: orientację „mieć”, konsumpcyjny styl życia, brak czasu, bezsilność, brak nadziei, bierność, alienację, życie symbolami, negację, autorytaryzm i przemoc. Skłania to do sformułowania wniosku, że w wypowiedziach rodziców odnoszących się do procesu wychowania można zarejestrować wspomniane zjawiska i mogą stanowić one zagrożenie jego prawidłowego przebiegu.

Co wpływa na rozwój dziecka

Należałoby również się zastanowić, co ma faktycznie istotny wpływ na wychowanie dziecka. Główne czynniki warunkujące rozwój dziecka to:

• uwarunkowania genetyczne,

• wpływ środowiska,

• doświadczenie,

• wychowanie – warunkowanie i uczenie się,

• cechy osobowości.

Dużą rolę w wychowaniu dzieci i młodzieży odgrywają media – internet, telewizja, prasa. Wypełniają one przestrzeń, w której dziecko przebywa, i w której wzrasta, stając się głównym elementem jego dorastania. Nowe media kreują rzeczywistość dziecka, która często przepełniona jest przemocą, chaosem i konsumpcyjnym stylem życia.

Często też nowe technologie zastępują wychowanie rodziców i są źródłem zagrożeń wychowawczych. Jednym ze źródeł współczesnych zagrożeń jest również kryzys szkoły w tradycyjnym jej rozumieniu. Należy zauważyć, że standardowe procesy uczenia nie odpowiadają potrzebom dzisiejszych czasów. Federico Mayor twierdzi, że „konwencjonalne systemy i formy edukacji nie nadążają za realiami ekonomicznymi i społecznymi”. Obecny system szkolnictwa, nie poddaje się tak szybkim procesom globalizacyjnym. W dzisiejszych czasach nie wystarczy już uczniom umiejętność czytania, pisania i liczenia. Coraz to większa uwaga powinna zostać przeniesiona na kwestie kształtowania odpowiednich postaw i cech oraz pracę nad wartościami uczniów. Na potrzeby niniejszego artykułu chciałbym skupić się na czterech najważniejszych dla mnie zagrożeniach wychowawczych, jakie udało mi się zaobserwować w mojej praktyce pedagogicznej oraz jakie najczęściej są wymienne przez różnych badaczy. Zagrożenia te to:

• Konsumpcjonizm

• Uzależnienia

• Bierność i roszczeniowość

• Oportunizm i kryzys wartości

Moda na Black Friday

Pierwsze z nich to wszechogarniający naszą społeczność konsumpcjonizm. Jest to postawa życiowa, która zakłada osiągnięcie szczęścia przez nabywanie wielu rzeczy i korzystania z wielu usług. Owo nabywanie nie ma żadnej praktycznej podstawy, a najczęściej jedynymi pobudkami jest chęć podniesienia statusu społecznego i uznaniu konsumpcji jako wyznacznika jakości życia. Nadmierna konsumpcja może przyczynić się do przewartościowania tego, czym kieruje się młody człowiek. Ludzie coraz mniej skupiają się na budowaniu relacji, a coraz bardziej na gonitwie za posiadaniem coraz to nowszych rzeczy.

„Makdonaldyzacja społeczeństwa” i”Magiczny świat konsumpcji„

Konsumpcjonizm daje też złudne poczucie ważności i pewności siebie, które utożsamiane jest ze stanem posiadania. Prowadzi także często do uzależnień – od zakupów czy zbierania zupełnie niepotrzebnych przedmiotów. Patrząc pod kątem globalnym, skutki konsumpcjonizmu są opłakane, prowadzą do degradacji środowiska i wykorzystywania ponad potrzeby zasobów naturalnych. Konsekwencją takich działań są zmiany klimatu i olbrzymie zanieczyszczenia powietrza. Są to wyzwania, z jakimi musimy się zmagać obecnie, zwłaszcza w Polsce i tylko wychowanie w duchu odpowiedzialnej konsumpcji i zwiększanie świadomości globalnej młodzieży, może coś w tym temacie zmienić.

George Ritzer w książkach „Makdonaldyzacja społeczeństwa” oraz „Magiczny świat konsumpcji” przedstawia „McDonald” jako zjawisko o dużym zasięgu, zjawisko, które nazywa makdonaldyzacją. Makdonaldyzacja powoduje, że w coraz szerszej liczbie sfer życia społecznego USA, a także reszty świata zaczynają przeważać zasady działania typu „fast food”. Dotyczy to bardzo wielu obszarów, między innymi: edukacji, pracy, opieki zdrowotnej, podróży, wypoczynku, żywienia dietetycznego oraz wpływu na rodzinę i większości aspektów życia społecznego.

Satysfakcja na krótką chwilę

Skutki tego procesu pojawiają się w wielu krajach i nie ma takiej bariery, której nie mogą przekroczyć. Proces makdonaldyzacji łączy się ściśle z narastającym wzrostem konsumpcjonizmu w obecnym społeczeństwie. Nabywanie coraz to nowych produktów i usług nie przynosi satysfakcji na dłuższą chwilę, gdyż jest to niekończący się wyścig. Ciągle powstają nowe produkty, usługi są ulepszane, przez co odczuwalne jest ciągłe niezaspokojenie konsumenta. Konsumpcja w wymiarze globalnym przyczynia się do rozprzestrzeniania wartości społeczeństw konsumpcyjnych na każdą ze sfer życia, w tym również na wychowanie.

Uzależnienia jako forma ucieczki

Kolejnym ze współczesnych zagrożeniem wychowawczym jest uzależnienie. Z badań epidemiologicznych wynika, że stale wzrasta liczba młodych ludzi podejmujących rozmaite zachowania ryzykowne. Są to wszystkie zachowania i działania, które wiążą się z ryzykiem negatywnych zachowań dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, a także dla jej otoczenia społecznego. Do takich zachowań możemy zaliczyć m.in.: zażywnie substancji psychoaktywnych. Możemy wyróżnić trzy typy uzależnień:

• fizjologiczne,
• psychiczne,
• społeczne.

Pijana młodzież

Szczególnym zagrożeniem dla dzieci i młodzieży jest alkohol. Jest to najbardziej rozpowszechniona substancja psychoaktywna używana przez młodzież. Picie i upijanie się młodych ludzi stanowi duży problemem, bardzo często uzależnienie spowodowane jest zbyt wczesnym spróbowaniem alkoholu. Według danych GUS z roku 2009 r. w grupie młodzieży w wieku 15-19 lat, aż 42% badanych spożywało alkohol w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie, w tym odsetek chłopców stanowił 48,4% i dziewcząt 35,3%.

Drugą poważną używką jest nikotyna.

„Badania wykazują, że aż ok. 20% nastoletnich palaczy jest uzależnionych od nikotyny. Mózg młodego człowieka jest znacznie bardziej podatny na uzależnienie od nikotyny w porównaniu do osób starszych, a czas trwania palenia i liczba wypalonych papierosów wymaganych do powstania uzależnienia u młodzieży jest znacznie niższa niż u dorosłych.”(10)

Narkotyki i nieograniczony dostęp do pornografii

Ostatnia używka to narkotyki, które w różny sposób wpływają na organizm człowieka (od euforii po lęk). „W badaniu przeprowadzonym w 2013 r. przez Centrum Badania Opinii Społecznej, na pytanie, czy w środowisku uczniów, wśród znajomych (kolegów, koleżanek) jest ktoś, kto zażywa narkotyki lub środki odurzające, aż 54% uczniów (co drugi badany) odpowiedziało, że zna taką osobę.”

Dodatkowo kolejnymi zagrożeniami w dzisiejszych czasach wśród dzieci są uzależnienia od internetu, telewizji i pornografii, z którymi coraz większa część rodziców nie potrafi sobie poradzić.

„Z badań przeprowadzonych przez Instytut Profilaktyki Zintegrowanej na ponad dziesięciotysięcznej grupie młodzieży (II i III klasa gimnazjum) w latach 2010-14 wynika, że większość polskich chłopców (61 proc.) i blisko połowa polskich dziewcząt (42 proc.) miała pierwszy kontakt z pornografią jeszcze przed ukończeniem 12. roku życia.”

Ważną kwestią w temacie badań nad pornografią jest jej oddziaływanie na ludzki mózg, ze względu na to, że pornografia może stać się uzależnieniem behawioralnym, to może tworzyć nowe połączenia neuronalne i powodować trwałe zmiany w mózgu.

Należy mi się to!

Następny współczesnym zagrożeniem wychowawczym jest bierność i roszczeniowość. Według E. Fromma bierność jest jedną z najbardziej charakterystycznych i patologicznych cech człowieka we współczesnym społeczeństwie. „Człowiek chce być karmiony”, ale sam nie porusza się, nie przejawia inicjatywy. Nie jest twórczy w stosunku do tego, co odziedziczył, a jest nastawiony jedynie na konsumpcję. Niemal 11% Polaków w grupie wiekowej 15–24 lata nie tylko nie uczy się regularnie, ale też nie chodzi do pracy, nie uczestniczy w żadnych szkoleniach i kursach oraz nie angażuje się w życie społeczne. Ta grupa doczekała się nawet własnej nazwy – NEET (ang. Not in Education, Employment or Training).

Do tego prawdopodobieństwo wystąpienia bierności społecznej wśród młodych ludzi zwiększa się m.in. z powodu:

• trudnej sytuacji rodzinnej,
• bezrobocia rodziców,
• niskiej frekwencji w szkole,
• niewielkiego zaangażowania w proces uczenia się,
• nadużywania alkoholu lub narkotyków, incydentów przemocy i łamania prawa.

Bierność i roszczeniowość z pewnością wynikają z poczucia bezradności. Powstają wtedy, gdy człowiek przekona się, że nie ma wpływu na negatywne oddziaływania środowiska. Taka sytuacja prowadzi do wyuczonej bezradności, która jest poddaniem się, zaprzestaniem działania wynikającym z przekonania, że cokolwiek zrobimy, nie będzie miało żadnego znaczenia i jedyne co możemy zrobić to tylko branie od innych.

Gdzie są nasze wartości?

Kolejnym zagrożeniem wychowawczym, z jakim musimy się zmierzyć w dzisiejszych czasach, jest oportunizm i kryzys wartości, takich jak rodzina, szkoła, czy wiara. Według encyklopedii PWN oportunizm to „postawa polegająca na rezygnacji z ogólnie przyjętych zasad lub sposobów postępowania w celu odniesienia korzyści wynikających z adaptacji do powstałych okoliczności (sytuacji)”. Obecnie globalizacja oraz media, kreują określony typ człowieka o charakterystycznie sferze duchowej i emocjonalnej. Dlatego też rodzice, szkoła i organizacje młodzieżowe nie mogą wycofywać się ze sfery aksjologicznej w procesie edukacyjnym. Takie cnoty jak dobro, prawda i piękno, stają się względne, a niestety „sceptycyzm towarzyszący globalnemu nastolatkowi może prowadzić do tworzenia własnej wizji świata, w którym wzrasta znaczenie indywidualnego wyboru etycznego jako czynnika będącego w stanie wpływać na bieg historii”.

W dzisiejszych czasach również rodzina przeżywa swój kryzys.

„W ubiegłym roku zawarto w Polsce prawie 193 tys. małżeństw, ale rozwodów w tym samym czasie było ponad 65 tys. To dwa tysiące więcej niż rok wcześniej. Wraz z poprawiającą się sytuacją ekonomiczną kobiet rozwodów może być coraz więcej.” (17)

Jest to sytuacja prowadząca do różnego rodzaju tragedii, które mają bezpośredni wpływ na późniejszej funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie. Bardzo często dzieci doświadczają poczucia odrzucenia, gdy rodzice się rozwodzą. Zwykle trudno im oddzielić sprawy rodziców od spraw rodziny i uznać, że to tylko jeden rodzic opuścił drugiego. Dziecko czuje, że przestaje być kochane, co tworzy ogromne spustoszenie emocjonalne w jego wnętrzu.

Zbyszko Melosik w swojej książce „Kultura popularna i tożsamość młodzieży. W niewoli władzy i wolności” uważa, że „w tożsamość współczesnego człowieka wpisana jest więc podstawowa sprzeczność. Oto z jednej strony występuje w niej orientacja na swobodne dryfowanie po różnych sferach (pop)kultury – przyjemność, afektywność i konsumpcję. Z drugiej strony, w sferze relacji z biurokracjami i instytucjami, jak również sferą prawną czy medyczną powinien być on – pod groźbą różnorodnych formalnych lub społecznych sankcji – maksymalnie racjonalny, zdyscyplinowany i wyregulowany.”

Globalny nastolatek

Wydaje się do tego, że taka sytuacja nie powoduje u współczesnych ludzi żadnego obłędu aksjologicznego. Człowiek nauczył się zmieniać, to w co wierzy w danym momencie, w zależności od sytuacji i korzyści, jakie może dzięki temu osiągnąć. Dawniej młodzi ludzie jednoczyli się w grupy o podobnych poglądach i wartościach. Ubierali charakterystyczne stroje, słuchali jednakowych zespołów, prezentowali siebie w opozycji do innych nastolatków, czy starszych pokoleń. Byli zdefiniowani i konkretni. Obecnie młodzież jest bardziej niezdecydowana, mniej konkretna. Nie grupuje się w stałe, jasno określone subkultury.

Zbyszko Melosik zwraca uwagę na coraz popularniejszą w badaniach kulturowych kategorię „globalnego nastolatka”. Jego tożsamość nie wynika z kultury narodowej, co raczej z kultury masowej. Na tym obszarze globalny nastolatek znajduje porozumienie z innym globalnym nastolatkiem z odległego kulturowo kraju. Są w stanie się porozumiewać językiem YouTube’a, Instagrama, czy Facebooka. Różnice nie mają dla nich znaczenia, pod warunkiem, że nie dotyczą gustów.

Wszystkie wyżej wymienione postawy są przeciwnością cech, jakie powinien posiadać współczesny człowiek, którego kształtuje dzisiejsza szkoła czy rodzina. Dlatego też przed nami jako rodzicami, pedagogami stoi duże wyzwanie, by zmieniać obecną sytuację wychowawczą. Należy dzieciom, wychowankom oraz młodzieży pokazywać właściwe, pozytywne postawy. Poprzez właściwe pracowanie w temacie wartości, tworzenie odpowiedniej atmosfery wychowawczej i rodzinnej. Jak i przez realizowanie atrakcyjnych programów w szkołach z pomocą aktywizujących i maksymalnie dynamicznych form pracy oraz przez ciekawe projekty, pokazujące alternatywę dla tego typu zagrożeń. Będąc świadomym wszystkich tego typu zagrożeń, jesteśmy w stanie im zapobiegać i zadbać o lepsze jutro.

Na mojej stronie możesz odnaleźć kluczowe porady i inspirację, w jaki sposób poradzić sobie z tymi zagrożeniami: https://www.krzysztofkasperek.pl/

Zobacz również: